گروه نرم افزاری آسمان

فصل چهاردهم تفسیر موضوعی



اشاره
همان گونه که اشاره شد، از روزهاي نخست، در کنار شیوه مرسوم ترتیبی، شیوه دیگري در تفسیر ظهور یافت که فراشمولی نبود و
تنها بخشهایی از آیات قرآنی را مورد نظر قرار میداد. به عبارتی دیگر این گونه تفسیر، تنها به موضوعات مطرح شده در قرآن
توجه نموده و به تفسیر و تبیین و دستهبندي و جمع آن پرداخته است؛ و لذا آن را تفسیر موضوعی نام نهادهاند و جز به مسائل دینی-
در دو بعد معارف و احکام- و مسائل اجتماعی، سیاسی و اخلاقی- در دو بعد نظري و عملی- به دیگر ابعاد که جنبه لفظی دارند
نپرداخته است.
در حقیقت، تفسیر موضوعی تنها در رساندن پیامهاي قرآن کوشیده و به جنبههاي فنی آن چندان کاري نداشته است؛ مگر تا
این روش بویژه امروزه یک ضرورت به شمار میرود؛ زیرا جهان ( 1) با این «1» . اندازهاي که به موضوع بحث مربوط بوده است
تعریفی که از تفسیر موضوعی گردید (ارائه پیامهاي قرآنی)، کتابهایی که تنها به جنبههاي لغوي (تفسیر غریب القرآن) و ادبی
(نحو و بلاغت) و نیز کتابهایی که در رابطه با متشابهات قرآن یا رد شبهات و همچنین کتابهایی که درباره قصص انبیا یا تنزیه انبیا و
مانند آن نوشته شده، همگی از محدوده خارج خواهد بود. گرچه با تعریفی دیگر و جامعتر، تمامی این نوع نوشتهها- که پیرامون
برخی مسائل قرآنی بحث کرده (ادامه پاورقی در صفحه بعد)
ص: 527
امروز در انتظار آن است که پیامهاي قرآن را دریافت کند و تشنه به دست آوردن مسائل مطرح شده در این کتاب آسمانی است؛ تا
ببیند چه گوهرهاي تابناکی را براي بشریت و براي ابدیت به ارمغان آورده و کدام دریچههاي سعادت را براي همیشه به روي انسانها
باز کرده است؟
لذا بر مفسران توانا و عالیقدر است که امروزه به پا خیزند و به این درخواست بحق انسانهاي متعهد پاسخ مثبت دهند و پیامها و
تعالیم عالیه قرآن را با سبکی شیوا و با قلمی رسا به جهانیان عرضه کنند.
تفسیر موضوعی دو گونه میتواند باشد: یکی آنکه نخست یکایک مسائل مطرح شده در قرآن را بیرون آورند و سپس آیات
مربوط به هریک را جدا و در یکجا گرد آورده و با در نظر گرفتن مجموع آن آیات موضوع را بررسی کنند؛ لذا مسائل برگرفته از
صفحه 345 از 392
قرآن، دستهبندي شده، با نظمی طبیعی و به ترتیب، مورد بحث قرار میگیرند.
در حقیقت، این گونه تفسیر موضوعی، پاي سخن قرآن نشستن و گوش فرا دادن به آن است، تا خود براي ما سخن گوید و پیام
خود را برساند؛ و نقش ما تنها ثبت و ضبط پیامهاي دریافتی از قرآن است.
روش دیگر آنکه مسائل را از متن واقعیت دریافت میکنیم و نیازهاي واقع در متن حیات را بررسی و گردآوري میکنیم؛ سپس
است و در «1» « وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ » پاسخ آنها را از قرآن جستجو میکنیم؛ با این باور که قرآن، همواره پاسخگوي نیازهاي روز
واقع، با الهام گرفتن از نیازهاي ملموس حیات، با قرآن به گفتگو مینشینیم؛ پرسشها را مطرح میکنیم و پاسخهاي آن را از قرآن
میخواهیم؛ دردهاي موجود را عرضه میداریم و درمان آنها را از قرآن میطلبیم.
ذلک القرآن فاستنطقوه و لن ینطق؛ و » : این شیوه (شیوه دوم) درست همان است که مولا امیر مؤمنان علیه السّلام دستور فرمودهاند
لکن أخبرکم عنه: ألا انّ فیه علم ما (ادامه پاورقی از صفحه قبل) است- داخل محدوده به شمار میآیند و به آن، خواهیم پرداخت.
البته تعریف فوق، وفق برداشت امروز، از تفسیر موضوعی است که جایگاه بخصوصی در میان قرآن پژوهان دارد و در سطح جهانی
مورد اهمیت است؛ و تعریفی دیگر، وفق مصطلح قدیم، همانا ناظر به شاخههاي متنوع تفسیري است.
.57 : 1) یونس 10 )
ص: 528
این قرآن است که در اختیار شماست؛ او را به سخن آورید؛ او خود ؛«1» « یأتی و الحدیث عن الماضی و دواء دائکم و نظم ما بینکم
سخن نمیگوید. همانا به شما خبر میدهم که در قرآن، دانستنیها براي آینده، فراوان است و از گذشته نیز تجربهها میآموزد؛
درمان دردهاي شما همواره در آن موجود و راه به هم پیوستن گسستهها در آن مشهود است. کنایه از اینکه پاسخگوي تمامی نیازها
و براي همیشه است.
تعمق و تدبر در گفتههاي قرآن است که با کنار هم گذاردن آیات مربوط، آنچه در حالت پراکنده، گویا نبود، « استنطاق » مقصود از
برخی آیات که خود بتنهایی گویا نیستند ؛«2» « و ینطق بعضه ببعض و یشهد بعضه علی بعض » : گویا میشود. آن حضرت میفرماید
با قرار گرفتن کنار آیات متناسب و مرتبط، گویا میشوند؛ و برخی بر برخی گواه خواهد بود تا مفادشان بخوبی روشن و هویدا
گردد.
این، راهی است که تفسیر موضوعی- در شیوه دوم- میپیماید؛ گرچه شیوه نخست هم پر فایده و عام المنفعه است. لذا میتوان
گفت: شیوه تفسیر موضوعی، شیوهاي است که دقیقا مورد نظر شرع و پیشوایان دین است و به همین جهت آن را یک ضرورت
شمردیم.
ویژگیهاي تفسیر موضوعی
اشاره
علاوه بر آنکه تفسیر موضوعی، امروزه یک ضرورت است، ویژگیهایی دارد که در تفسیر ترتیبی کمتر میتوان یافت؛ از جمله:
الف) والایی در هدف
هدف در تفسیر ترتیبی فهم معانی قرآن است. در این تفسیر، مفسر، در برابر هر آیه نشسته میکوشد تا به مدلول آن پی ببرد؛ با قطع
نظر از آنکه آن مفهوم، مورد نیاز مخاطب یا پاسخگوي نیاز روز باشد یا نباشد. بر خلاف تفسیر موضوعی که سعی دارد به
صفحه 346 از 392
دیدگاههاي قرآن در مسائل مورد نیاز دست یابد و به عنوان نظریّات وحیانی به مخاطبان عرضه دارد. بدیهی است که این هدف از
ارزش والایی برخوردار است.
ب) ژرف نگري
. در تفسیر ترتیبی، با توجه به گستره وسیع آیات و ابعاد مختلف ( 1) نهج البلاغه، خطبه 158
. 2) نهج البلاغه، خطبه 133 )
ص: 529
آنها، مباحث متنوع و دامنهداري مطرح میگردد که چون فرا گیرند و بایستی سراسر قرآن را پوشش دهند، در حقیقت، در آنها بحر
طویلی مطرح است و نمیتوان چندان درنگ و تعمّق نمود. بر خلاف تفسیر موضوعی که درباره یک یا چند موضوع مرتبط با هم به
بحث مینشیند و شتاب ندارد و نمیخواهد هر چه زودتر به انتهاي قرآن برسد؛ زیرا چنین تعهّدي ندارد و تا هر جا که شرایط فراهم
بود پیش میرود. بنابراین، در تفسیر ترتیبی گرچه فراگیر است، علوم و معارف قرآنی به طور اجمال و احیانا سطحی مورد بحث قرار
میگیرد؛ اما در تفسیر موضوعی، ژرف نگري و عمق اندیشه حکمفرماست. بنابراین موضوع تفسیر، به شیوه ترتیبی، موضوعی وسیع
ولی تا اندازهاي سطحی است و در تفسیر موضوعی محدود اما عمیق است.
ج) نقش اثباتی؛
اشاره
در تفسیر ترتیبی مفسر در نقش مخاطبی ساده که پیش روي استاد زانو زده است، تنها مستمع و شنونده است و بدون هیچ پیش
فرضی آنچه را قرآن میگوید میشنود؛ قرآن اعطا میکند و مفسر میپذیرد؛ اما در تفسیر موضوعی مفسر تنها شنونده نیست؛ بلکه
در نقش یک همسخن و هم بحث با قرآن سخن میگوید و با آن محاوره میکند؛ مفسر از قرآن میپرسد و قرآن پاسخ میدهد.
موضوع فرضیهها را بر قرآن عرضه میکند و نظر قرآن را درباره آنها جویا میشود و پس از پاسخ اولیه، دوباره آن را مطرح میکند
و پاسخ دیگر میطلبد و- به تعبیر دیگر- مفسر موضوعی، قرآن را به استنطاق میکشد تا موضوع کاملا روشن شود.
تذکر:
اساسیترین شرط در تدوین تفسیر موضوعی، تنها به قرآن رجوع کردن و از دیدگاههاي آن باخبر شدن است.
چنانکه گفتیم، انگیزه تفسیر نویسی به شیوه موضوعی، رسیدن به دریافتهاي قرآنی است که پاسخگوي نیازهاي جامعه باشد؛ لذا
بحث در تفسیر موضوعی کاملا قرآنی است؛ گرچه احیانا براي تبیین مفاد و شرح مراد کلام اللّه، از عقل و نقل هم استفاده شود؛
ولی نکته مهم و محطّ نظر در بحث، تنها بهرهگیري از قرآن است.
با این وصف مشاهده میشود که برخی، مباحث اسلامی را که گاه در آن به آیاتی نیز استناد شده است، تفسیر موضوعی به حساب
میآورند؛ در حالی که جنبه
ص: 530
صفحه 347 از 392
فراشمولی دارند و در آنها، تنها نظر قرآن خواسته نشده است؛ بنابراین باید چنین مباحثی را از مسائل اسلامی به شمار آورد، نه
تفسیر موضوعی که جنبه اختصاصی دارد.
انواع تفسیر موضوعی
تفسیر موضوعی به صورتهاي گوناگون، همیشه مطرح بوده و صاحبنظران همواره در پی مطرح ساختن مواضیع قرآنی بودهاند و کم
و بیش بر حسب نیازهاي روز در این راه گام نهادهاند. فقها از پیشگامان انجام تفسیر موضوعی- البته به صورت یک بعدي- هستند؛
که آیات مربوط به مسائل فقهی را مورد بحث قرار داده و آیات مربوط به هر یک از ابواب فقه را از سراسر قرآن کنار هم گذارده،
مورد تأمّل و دقّت قرار دادهاند؛ و این شیوهاي است که تنها، آیات الاحکام نویسان امامیّه انجام دادهاند؛ ولی فقهاي عامّه در اینجا
نیز- چنانکه اشاره شد- به شیوه سنّتی ترتیبی رفتار کردهاند؛ در طول تاریخ، کسان فراوانی یافت شدهاند که تنها بخشهایی از قرآن
را مدّ نظر قرار داده و درباره آنها بحث کردهاند؛ مانند کتب تاریخ انبیا و قصص قرآنی، معارف قرآن، اخلاق در قرآن، سنن الهی
در قرآن، آیات علمی قرآن، اهل بیت در قرآن، توحید و شرك در قرآن، یهود در قرآن، زن از دیدگاه قرآن و از این گونه مباحث
تک بعدي از دیدگاه قرآن فراوان یافت میشود؛ بویژه در دوران اخیر. تمامی اینها خدماتی ارزنده است که صاحبنظران و اندیشه
وران اسلامی، همواره با انگیزه رهنمودهاي لازم به جوامع بشري تقدیم کردهاند.
نیز کتابهایی که در ردّ مطاعن (شبهات) بر قرآن، سؤال و جواب درباره قرآن، تنزیه الانبیاء، متشابهات قرآن، ناسخ و منسوخ در
قرآن، امثال قرآن، سوگندهاي قرآن، اعراب قرآن، حلّ مشکلات ادبی قرآن، غریب القرآن (عبارات مشکل قرآن) و از این قبیل
مباحث مربوط به مسائل درون قرآن، همگی جزو تفسیر موضوعی- از نوع تک بعدي- محسوب میشوند.
ص: 531
اولین دستهبندي موضوعی آیات
تألیف علامه مجلسی یافت. در ،« بحار الانوار » اولین دستهبندي موضوعی آیات را همراه با تفسیر، میتوان در موسوعه حدیثی کبیر
آغاز هر باب از ابواب متنوع حدیثی، پیش از نقل احادیث و بر وفق عنوان مطرح شده در آن باب، آیات مربوط را خیلی حساب
شده و دقیق و بر حسب نظم سور، همراه با تفسیر انتخاب شده از معتبرترین تفاسیر معروف آورده است که شاید دقیقترین و
جامعترین دستهبندي آیات قرآن باشد که تا به امروز انجام گرفته است.
علامه مجلسی، بر حسب عناوین مطرح شده در هر باب، آیات مربوط را با نهایت دقّت و استیعاب کامل، از سراسر قرآن گرد آورده
و به دنبال آن، گزیدهترین تفسیرها را آورده و سپس به نقل روایات پرداخته است و این عمل تا پایان کتاب ادامه دارد.
این دستهبندي آیات که با ظرافت و دقّت انجام گرفته است، شامل تمامی آیات مرتبط با مسائل اسلامی میشود؛ اصول معارف و
مبانی شناخت، مبدأ و معاد، اخلاق و آداب، تاریخ و سنن اجتماعی و به طور فراگیر، همه مسائل مطرح شده در قرآن یا مستنبط از
آن، با بینشی عمیق و چینشی دقیق دستهبندي شده و تفسیر و تبیین گردیده است. چیزي که بیسابقه بوده و پس از آن هم با آن
دقّت و ظرافت نظیري نیافته است.
تفاسیر موضوعی فراگیر و مستقل
اشاره
صفحه 348 از 392
تفاسیر موضوعی نسبتا جامع و فراگیر و در عین حال مستقل، اخیرا رایج گشته و دانشمندانی در این زمینه آثار ارزشمندي ارائه
که تاکنون ده مجلّد از آن « مفاهیم القرآن » : کردهاند؛ از جمله، علّامه محقّق استاد جعفر سبحانی (متولد 1308 ش) دو اثر نفیس دارد
به زبان فارسی در دوازده مجلد. « منشور جاوید » را به زبان عربی به جهان اسلام تقدیم کرده و
به استخراج ،« الأمثل » و ترجمه آن « تفسیر نمونه » دانشمند گرامی استاد ناصر مکارم شیرازي (متولد 1305 ش) پس از پایان یافتن
مباحث تفسیري آن پرداخته است
ص: 532
تاکنون به چاپ رسیده است. « اخلاق در قرآن » و دو مجلد به نام « پیام قرآن » که ده مجلد به نام
مباحثی پیرامون مسائل اسلامی، « تسنیم » عارف حکیم، استاد عبد اللّه جوادي آملی (متولد 1312 ش) جدا از تفسیر عرفانی والاي
در 13 مجلد به چاپ رسیده است. « تفسیر موضوعی » اصول معارف و اخلاق مطرح ساخته که با عنوان
تاکنون هفت اثر ارزشمند تقدیم جامعه « معارف قرآنی » علامه، استاد محمد تقی مصباح یزدي (متولد 1313 ش) تحت عنوان
اسلامی نموده است. گزارش کوتاهی از این پنج اثر را خواهیم آورد.
استاد محمد علی صابونی از نویسندگان پر کار و سختکوش معاصر سوري، از قرآن پژوهانی است که افزون بر مسائل متنوّع قرآنی
و تفسیر، کتابی در 16 مجلد در زمینه تفسیر موضوعی دارد که در آن، مطابق نیاز جامعه و روز، به تفصیل به مباحث درونی قرآن
پرداخته است.
استاد محمد متولی شعراوي، از مصلحان مصري معاصر تفسیري در 29 مجلد دارد که بیشتر، جنبه تفسیر موضوعی دارد و لذا از آن
یاد میکنند. و گزیدهاي از آن که مجموعه مباحث تفسیري وي به گونه موضوعی « خواطر الشعراوي » یا « تفسیر الشعراوي » با نام
است در سه مجلد به چاپ رسیده است.
1. مفاهیم القرآن
در ده مجلد و اثر علامه استاد جعفر سبحانی است. دو مجلد نخست به قلم فاضل محترم جعفر الهادي و بقیه به قلم خود ایشان است.
در سال 1400 آغاز شده و همچنان ادامه دارد؛ جلد نخست: بحث درباره توحید، فطرت، عالم ذرّ و براهین اثبات واجب الوجود در
قرآن؛ جلد دوم: در خصوص حکومت اسلامی و ویژگیهاي آن از نظر قرآن؛ جلد سوم: نبوّت، خاتمیّت و جهانی بودن رسالت
اسلام؛ جلد چهارم: بحث در خصوص اجر رسالت، معجزه و شفاعت؛
ص: 533
جلد پنجم: عصمت، پاسخ به شبهات و مسأله تنزیه انبیا؛ جلد ششم: بحث درباره شناخت صفات جمال و جلال و تفسیر اسماء اللّه
وارد در قرآن- به ترتیب الفبا؛ جلد هفتم: بشارات انبیا درباره بعثت خاتم الانبیاء و سیره پیامبر از آغاز بعثت تا هجرت و پس از آن-
که شامل غزوات و معاهدات آن حضرت است- و بحث از جهاد؛ که جنبه دفاعی دارد؛ و در پایان به واقعه غدیرخم پرداخته است؛
جلد هشتم: بحث معاد و پاسخ به سؤالات مربوط به عالم برزخ و جسمانی بودن معاد و تجسم اعمال و اهوال و احوال قیامت؛ جلد
نهم: بحث از مثالها و سوگندهاي قرآن.
جلد دهم: بحث درباره عدل الهی، مسأله حسن و قبح عقلی، مسأله امر بین الامرین و نفی جبر و تفویض، بحث از مصلحت و
مقتضیات نظام حاکم و نقش بیعت در حکومت اسلامی، جایگاه اهل بیت از نظر قرآن و نقش آنان در تفسیر؛ و در پایان، بحث
کوتاهی از تفسیر و مراحل تطوّر و الوان و انحاء آن در طول تاریخ و مسأله نفی تحریف.
صفحه 349 از 392
2. منشور جاوید
اثر علامه استاد سبحانی؛ نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی است. مؤلف، در سال 1401 ق/ 1359 ش تألیفشان را آغاز کرده و
تاکنون دوازده جلد از آن به چاپ رسیده است.
جلد نخست: شامل 24 اصل: 1- یکتاپرستی، 2- نیکی به والدین، 3- فرزند کشی در جاهلیت و عصر فضا، 4- مبارزه با فساد
- اخلاقی، 5- احترام به انسان، 6- حمایت از یتیم، 7- ابعاد قسط و عدل، 8- تکلیف در حدود قدرت، 9- عدالت در گفتار، 10
وفاي به عهد، 11 - ابزار شناخت، 12 - امکان شناخت، 13 - اسراف و تبذیر، 14 - حجاب تعصّب، 15 - جایگاه زبان از دیدگاه قرآن،
-16 شکر و سپاس، 17 - آزمایشهاي الهی، 18 - از خود بیگانگی، 19 - داستانهاي قرآن، 20 - قلب و فؤاد در قرآن، 21 - ضرورت
تشکیل جامعه، 22 - بعد جهانی جامعه،
ص: 534
-23 نظام مندي جامعه، 24 - سنن الهی در جامعه؛ جلد دوم: مسأله توحید و ابعاد آن؛ و خداشناسی و براهین ده گانه آن: برهان
فطرت، برهان حدوث، برهان امکان، برهان حرکت، برهان نظم، برهان محاسبه و احتمالات، برهان موازنه و اعتدال، برهان راهیابی
جاندارها، برهان هماهنگی پدیدهها، برهان صدیقین؛ جلد سوم: بحث از جهاد، هجرت، حق و باطل، هدایت و ضلال، تفسیر و
تأویل، محکم و متشابه و عدالت صحابه از دیدگاه تاریخ؛ جلد چهارم: بحث گسترده در خصوص نفاق و انسان و نیز بحث از اراده
و اختیار؛ جلد پنجم: عصمت و تنزیه انبیا؛ جلد ششم: شناخت پیامبر و امام از دیدگاه قرآن؛ و بخشی از سیره پیامبر اسلام؛ جلد هفتم:
ادامه سیره پیامبر و نگاهی به غزوات آن حضرت؛ جلد هشتم: بحث از توبه، شفاعت، احباط و تکفیر و مسأله آگاهی اولیاي الهی از
غیب؛ جلد نهم: در باب معاد و ابعاد آن و تجسم اعمال؛ جلد دهم: ضرورت بعثت انبیا و سنت الهی در این باره؛ جلد یازدهم:
قصص انبیا؛ آن گونه که در قرآن آمده است؛ جلد دوازدهم: ادامه بحثهاي قبل تا بحث از حضرت مسیح؛
3. پیام قرآن
را « تفسیر نمونه » گروه هفت نفرهاي- که نام آنان در مقدمه ذکر شده- زیر نظر علامه استاد مکارم شیرازي، مباحث مطرح شده در
استخراج کرده و با نظم و ترتیبی طبیعی، آن را به صورت تفسیر موضوعی در آوردهاند. در سال 1408 ق/ 1366 ش آغاز شده و در
ده مجلد و دو جلد الحاقی- در اخلاق- تدوین شده است.
جلد نخست: شامل امکان شناخت و ابزار و موانع آن؛ جلد دوم: خداجویی و انگیزههاي آن و برهان نظم- در 21 نشانه- در طبیعت؛
ص: 535
جلد سوم: طرق معرفۀ اللّه و براهین پنجگانه بر اثبات واجب الوجود و ابعاد مسأله توحید؛ جلد چهارم: بحث از صفات جمال و
جلال؛ جلد پنجم: بحث از معاد و دلایل امکان و براهین اثبات آن؛ و بحث از معاد جسمانی و ردّ شبهات بر آن؛ جلد ششم: بحث از
نشانههاي قیامت و عرصات آن و بهشت و دوزخ و مسأله خلود؛ جلد هفتم: نبوّت عامّه و مسأله عصمت و تنزیه انبیا و طرق شناخت
پیامبران؛ جلد هشتم: نبوّت خاصّه و عوامل نفوذ و پیشرفت اسلام؛ جلد نهم: امامت و ولایت و بررسی دلایل آن و استناد به چهار آیه
که مستقیما و 23 آیه که غیر مستقیم بر آن دلالت دارند؛ جلد دهم: نظام حکومت در اسلام، در پهنه تاریخ.
دو جلد الحاقی؛ جلد اول: مبانی اخلاق در قرآن و جلد دوم: اخلاق پسندیده و ناپسند در قرآن.
4. معارف قرآن
صفحه 350 از 392
استاد مصباح یزدي با توجه به اینکه برخی محتواي دین را به سه بخش (عقاید، اخلاق و احکام) تقسیم کردهاند با نظري دقیقتر آن
را به ده بخش تقسیم نموده و از دیدگاه قرآن که منبع اصیل دین است مورد بررسی و بحث قرار داده است:
1. خداشناسی که شامل شناخت خدا و توحید و صفات و کلیات افعال الهی است؛ 2. جهانشناسی: شامل مباحث آفرینش،
پدیدههاي زمینی، جهان غیب و مسأله خلق و تدبیر؛ 3. انسانشناسی: آفرینش انسان، ویژگیهاي روح، کرامت و مسؤولیت انسانی،
زندگی و سنن الهی در حیات فردي و اجتماعی و بالأخره معاد و سرنوشت نهایی بشر؛
ص: 536
4. راهشناسی: انواع علم حضوري و حصولی و الهام و وحی، مسأله نبوت و ضرورت بعثت انبیا و هدف آن؛ اعجاز، عصمت و
سرانجام مسأله امامت؛ 5. راهنماشناسی: تاریخ انبیا و روش پیامبر اسلام در تبلیغ؛ 6. قرآنشناسی: مباحث پیرامون شناخت قرآن در
ابعاد مختلف آن؛ 7. اخلاق یا انسانسازي قرآن (رفتار پاك)؛ 8. برنامههاي عبادي قرآن: عبادات و توفیق روابط با خدا؛ 9. احکام
فردي قرآن: معاملات و انواع رفتارهاي حلال و حرام؛ 10 . احکام اجتماعی قرآن: انتظامات و روابط داخلی و بین المللی.
5. تفسیر موضوعی حکیم جوادي آملی
اشاره
این تفسیر که با گرایشی کاملا عرفانی نگارش یافته، سبک تفسیري آن بر مبناي تفسیر قرآن به قرآن است و در عین حال، براي
تتمیم و تکمیل هر بحث از روایات معصومین علیهم السّلام نیز استفاده شده است.
مباحث کتاب از حیث جامعیّت مطالب، ظرافت و عمق و نیز ترتیب منطقی مباحث در سطح مناسبی است؛ با آنکه مباحث کتاب از
ثقل ویژهاي در محتوا برخوردار است، از نظر قلم و نگارش تا حدود زیادي سعی شده تا با زبانی روان و رسا بیان شود تا علاوه بر
فضلا و طلاب حوزه، فرهنگیان و دانشگاهیان نیز بتوانند بیشترین بهرهمندي را از آن داشته باشند.
این تفسیر، سرشار از معارف اسلامی، به شیوه عارفان حقیقی است که با عمقنگري و جامعیّت نسبتا کاملی تقریر و تنظیم گردیده و
در موقع تحقیق و تنظیم، با مراجعه به استاد براي رفع شبهات و ابهامات، مطالب ارزندهاي بر آن اضافه شده که غالبا در پایان هر
آمده است و با این عمل، هرگونه خلل محتمل رفع و تدارك شده است و به صورت « تذکّر » و « گفتنی است » بحث با واژههاي
تکمیل یافته ارائه گردیده است که از این جهت قابل توجه است.
استاد جوادي آملی با ارتباط مداوم علمی با قرآن، تعلیم و تدریس این مباحث را از دیرباز در مراکز علمی و دینی- اعم از
حوزههاي علمی و دانشگاهی- آغاز کرده
ص: 537
- که یکی از جلوههاي بارز آن، پخش از سیماي جمهوري اسلامی ایران، به عنوان تفسیر موضوعی قرآن است که از سالهاي 61
«1» . 1360 شمسی آغاز شده و تاکنون ادامه دارد
فهرست اجمالی مطالب این کتاب:
جلد نخست: شناخت قرآن و نزول سه گانه آن، مسأله اعجاز، رسالت قرآن، جاودانگی و خاتمیت آن، تحریف ناپذیري قرآن و فهم
صفحه 351 از 392
قرآن بحث شده است؛ جلد دوم: مبدأ و معاد، وحی و راههاي جهانبینی، دلائل توحید، معیارهاي اخلاق، هدف آفرینش و نبوّت و
عصمت؛ جلد سوم: وحی و رسالت، خرد و دانش، حیات و ممات از نظر قرآن؛ جلد چهارم: وحی و تفکّر، علم و عمل، معاش و
معاد و برخی از مشاهدات قیامت؛ جلد پنجم: بحث پیرامون فطرت، گرایشهاي صادق و کاذب از دیدگاه قرآن و راههاي تزکیه
نفس؛ جلد ششم: نبوت عامّه و سیره انبیا: آدم، ادریس، نوح، هود، صالح و ابراهیم؛ جلد هفتم: ادامه سیره انبیا: لوط، اسحاق،
یعقوب، یوسف، ایوب، شعیب، موسی، خضر، لقمان، الیاس، داوود، سلیمان، یونس، زکریّا، مریم، یحیی و عیسی علیهم السّلام؛ جلد
هشتم: سیره حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله در دو بخش: معارف توحیدي، وحی و نبوت و رسالت؛ جلد نهم: ادامه مباحث
فرید « رسالۀ الطیر » نبوت، معاد و نصایح و مواعظ؛ جلد دهم: مبادي اخلاق در قرآن، مقامات عارفان در نگاه ابن سینا، گزارشی از
الدین عطار؛ جلد یازدهم: مراحل اخلاق در قرآن، راههاي رسیدن به کمال انقطاع و پایان ناپذیري وحدت شهود؛ جلد دوازدهم:
.16 - فطرت در قرآن، فطري بودن بینش و گرایش به خدا و دین و ( 1) ر. ك: مقدمه ناشر بر کتاب، ج 1، ص 18
ص: 538
اخلاق؛ و عوامل موانع شکوفایی فطرت در انسان؛ جلد سیزدهم: معرفتشناسی در قرآن، ارکان و مبانی شناخت، میزان منطقی
شناخت عقلی، شناخت شهودي و موانع شناخت.
جایگاه ابن عربی در این تفسیر
چیزي که در این تفسیر، جلب توجّه میکند محوریّت دیدگاههاي ابن عربی است که به عنوان اساس و پایه رهنمودهاي عرفانی
شناخته شده است.
چنین مینویسد: «1» « ما مِنْ دَابَّۀٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِ یَتِها إِنَّ رَبِّی عَلی صِ راطٍ مُسْتَقِیمٍ » در سیره حضرت هود علیه السّلام پیرامون آیه
عارف نامدار ابن عربی چنین فرمودهاند که آیه، دلیل جبريهاست؛ زیرا ظاهرش آن است که زمام هر جنبندهاي (اعم از انسان و »
غیره) به دست خدا است و هیچ موجودي هیچ کاري را خارج از زمامداري و تحریک و رهبري خدا نمیکند ...
لیکن بعد از توجه به اصول و مبانی عرفان که شیخ اکبر از بزرگترین بنیانگذاران آن است، معلوم میشود که منظور ایشان همانا
توحید افعالی است نه جبر مصطلح اساعره ...
البته با تدبّر بیشتر در نوشتار تفسیري این بزرگ پرچمدار عرفان در ذیل آیه مزبور، معارف عمیق و مطالب فراوانی استفاده میشود
«2» .« که آنچه اشاره شد گوشهاي از آن میدان فسیح و شمّهاي از آن بیان فصیح و توشهاي از آن خرمن انبوه و مخزن مملوّ است
و او را أسوه اهل تحقیق و عرفان عمیق به شمار میآورد. میگوید: «3» در جاي جاي کتاب، از وي با عظمت و فخامت یاد میکند
عرفانی که ابن عربی ارائه کرد، با آنچه قبل بود و یا بعد آمد قابل قیاس نیست؛ زیرا وحدت شخصی حقیقت وجود، با بنان و بیان »
هیچ جنبندهاي نیست مگر اینکه او مهار هستیاش را در » ( این عارف نامور و سالک و منادي معرفت در بیابان حیرت و هاتف ( 1
.56 : هود 11 .« دست دارد؛ براستی پروردگار من بر راه راست است
. 2) تفسیر موضوعی جوادي آملی، ج 6، ص 400 و 401 . تفسیر ابن عربی، ج 1، ص 571 )
. 3) تفسیر موضوعی جوادي آملی ج 1، ص 80 )
ص: 539
.« در وادي کثرت و امام انسجام در جماعت متشتّتان، به عارفان و نیز به حکیمان متألّه رسیده و او در این باب، بینظیر است « تعالوا »
«1»
صفحه 352 از 392
هم از حکیم سبزواري و هم از علامه طباطبائی، شرح و بیانی نقل میکند؛ آنگاه از ،« شیّبتنی سورة هود » درباره حدیث معروف
سخن مرحوم سبزواري از یک دید حق است و سخن علامه طباطبائی از » : مطلبی میآورد و در پی آن میگوید « فتوحات » صاحب
«2» .« دیدي دیگر؛ و گفتار بلند صاحب فتوحات همانند سایر گفتارهاي نغز این عارف نامدار از جهت دیگر حقّ است
عارف نامدار جناب ابن عربی بر این باور است که ادریس علیه السّلام هنوز زنده » : میگوید «3» « وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیا » پیرامون آیه
«4» .« است و در آسمان چهارم به سر میبرد
ولی عارف گرانقدر » : ضمیر را به خصلت و صفت بر میگرداند؛ آنگاه میگوید «5» « إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّۀٍ مِنْ خَرْدَلٍ » درباره آیه
جناب ابن عربی، در تفسیر (ج 3، ص 365 ) و در فصوص (فصّ لقمانی) ضمیر را به حبّه رزق برگردانده و آیه را راجع به تأمین
«6» .« رزق جنبندهها دانسته، از معناي معروف آن منصرف شدهاند
آنچه از تفسیر عارف نامدار ابن عربی بر میآید این است که مسیح، » : درباره واژه مسیح و تفسیر آن، از ابن عربی چنین نقل میکند
«7» .« یعنی کسی که زمین محیط زیست خود را بپیماید و اطراف آن را سیاحت و گذر و نظر کند تا آثار پروردگار خود را ببیند
تفسیر گرانسنگ شیخ » میخواند و از تفسیر منسوب به وي به عنوان «9» و جناب شیخ اکبر «8» و در جاهاي دیگر: او را عارف نامور
. و جز آن، فراوان یاد میکند. ( 1) همان، ج 10 ، ص 281 «10» « اکبر ابن عربی
. 2) همان، ص 390 و 391 )
.57 : مریم 19 « و او را به مقام بلند ارتقا دادیم » (3)
. 4) تفسیر موضوعی جوادي آملی، ج 6، ص 310 )
.16 : لقمان 31 «... اگر [عمل تو] هموزن دانه خردلی » (5)
. 6) تفسیر موضوعی جوادي آملی، ج 7، ص 402 )
. 7) همان، ص 582 ؛ نقل از تفسیر ابن عربی، ج 1، ص 441 )
. 8) تفسیر موضوعی جوادي آملی، ج 7، ص 584 )
. 9) همان، ص 597 )
. 10 ) همان، ج 6، ص 472 )
ص: 540
از سخنان استاد آملی بر میآید که تفسیر منسوب به ابن عربی را تفسیر وي میداند و با قاطعیّت بدو نسبت میدهد.
6. معارف قرآنی
عنوان تفسیري موضوعی است که در آن، نگارنده- طی جلسات تفسیري- درباره مسائل مهم مطرح شده در قرآن بحث نموده
است. این مباحث، بیشتر در جلسات تفسیري ماه مبارك رمضان، در جمع طلّاب مطرح گردید و از سال 1416 آغاز شده و تاکنون
ادامه دارد.
آنچه تاکنون به صورت منظّم آماده شده، عبارت است از:
دفتر اول: مسأله توحید در چهار بعد اساسی: توحید در ذات، توحید در صفات، توحید در افعال و توحید در عبادت.
در توحید ذات، در دو محور أحدیّت و فردیّت بحث شده است. در توحید صفات، از صفات جمال و جلال (صفات ثبوتیه و صفات
سلبیه)، فرق میان آنها، و عینیّت صفات جمال با ذات مقدس حق، صفت اراده- که آیا چنانکه پیشینیان میگفتهاند صفت ذات است
یا چنانکه دانشمندان کنونی قائلند صفت فعل است- حقیقت علم، علم قدیم و علم حادث و مسأله بدا مورد بحث قرار گرفته است.
صفحه 353 از 392
در توحید افعالی، از جبر و تفویض و امر بین الأمرین، مسأله إذن، نقش پروردگار در افعال اختیاري انسان، حدیث مشیّت، خالق
آفات و شرور، قضا و قدر، سعادت و شقاوت، انسان از دیدگاه قرآن و نقش او در سرنوشت خویش، بحث شده است.
در توحید عبادي، از معناي عبودیّت، وجه اختصاص به درگاه احدیت، مسأله شفاعت، شفاعت رهبري (؟)، مسأله توسّل، مسأله
تبرّك جستن، بوسیدن دست براي احترام و مباحثی از این دست، بحث شده است.
دفتر دوم: پیمان عالم ذرّ، تجسّم أعمال، تجسّم اخلاق، عالم برزخ، قالب مثالی، مسأله رجعت، تناسخ ارواح و معاد جسمانی؛ دفتر
سوم: مبانی اخلاق در قرآن، جایگاه اخلاق و آفات و موانع؛ دفتر چهارم: مبانی اقتصاد سالم از دیدگاه قرآن و مسائل اقتصادي
مطرح شده در
ص: 541
قرآن؛ دفتر پنجم: مسأله ولایت و رهبري از دیدگاه قرآن، جایگاه بیعت، اصل مشورت، جایگاه مردم، مسأله آزادي و دیگر مسائل
مربوط به نظام حکومت اسلامی؛ دفتر ششم: مسأله عصمت و تنزیه انبیا، تنزیه ساحت قدس خاتم الانبیا، مسأله سهو النبی و جز آن؛
دفتر هفتم: تفسیر آیات ولایت: مجموعه آیاتی که بر امر ولایت کبراي ائمه اطهار دلالت دارند.
این دفترها، در حال آماده شدن براي طبع و نشر است؛ إن شاء اللّه تعالی.
تفاسیر لغوي
تفسیر » تفسیر لغوي را میتوان جزو تفسیر موضوعی به حساب آورد؛ زیرا تنها به تفسیر و تبیین واژههاي مشکل قرآن پرداخته و
نام گرفته است. « غریب القرآن
در اینجا، به معناي ناآشناي مطلق نیست تا به فصاحت قرآن خلل وارد کند بلکه- همان گونه که در جاي خود بیان کردیم- « غریب »
شامل واژههایی است که در برخی قبایل سرشناس رایج و شناخته شده بوده و احیانا در دیگر قبایل، ناآشنا مینموده است؛ و «1»
گرنه، خود واژه- چه از لحاظ رواج استعمال و چه از نظر رسا بودن مفهوم- در آن محدوده، مشکلی نداشته است.
و با این روش حکیمانه، وحدت «2» قرآن بر آن بوده تا از واژههاي فصیح و متداول در میان عرب اصیل، از هر قبیله بهره گیرد
زبانی فراگیري فراهم آورده است. البته در ابتدا براي قبایلی از عرب که به چنین واژههایی از قبایل دیگر، ناآشنا بودند، مشکل فهم
چون «3» ؛ به معناي علف- بر کسانی مانند ابوبکر و عمر مشکل آمد -« أبّا » برخی عبارات قرآن پیش میآمد؛ از جمله، فهم معناي
.108 - در میان قبیله قریش، این ( 1) التمهید، ج 5، ص 130
نوشته ابوالقاسم محمد بن عبد اللّه، رجوع شود. این کتاب چند نوبت چاپ شده و « اللغات فی القرآن » 2) در این زمینه به کتاب )
اخیرا با تحقیق دکتر صلاح الدین المنجد در بیروت مکررا به چاپ رسیده است.
. 3) ر. ك: تفسیر طبري، ج 30 ، ص 39 . سیوطی، الدر المنثور، ج 6، ص 317 )
ص: 542
تفسیر » واژه بدین مفهوم متداول نبود؛ و این، بر قرآن عیب نیست؛ بلکه نشانه کمال آن است و احاطه آن را میرساند. کتابهاي
براي این به وجود آمدهاند تا این گونه واژهها را بر همگان رسا و آشنا کنند. « غریب القرآن
خوانده میشود، غریبی است که در سایه کاربرد قرآن، الفت یافته؛ و نامأنوسی است « غریب » از این رو، هر واژه که در قرآن، با نام
که مأنوس گردیده است. غریبی نیست که رکیک و ناهمگون باشد و موجب اخلال در فصاحت قرآن گردد.
بسیارند « تفسیر غریب القرآن » در بحث اعجاز بیانی قرآن، به طور جامع از این موضوع سخن گفتیم. نویسندگان توانمند در زمینه
که از روز نخست به این بعد تفسیري قرآن همّت گماشتهاند؛ از جمله:
صفحه 354 از 392
1. ابان بن تغلب ابو سعید بکري جریري (متوفاي 141 ) از بزرگان تابعان و از یاران امام محمد بن علی الباقر علیه السّلام؛ او در تفسیر
غریب القرآن کتابی دارد که در آن، براي روشن شدن مفهوم واژهها، از شعر جاهلی کمک شایان گرفته است و با تکیه بر جمله
کار خود را بر همین اساس مکین، استوار کرده است. « شعر، فرهنگنامه عرب است «1» ؛ الشعر دیوان العرب » مشهور
2. محمد بن سائب کلبی کوفی، نسبشناس معروف و از اصحاب امامان بزرگوار، باقر و صادق علیهما السّلام است؛ ابن خلکان
«2» .« او صاحب تفسیر و علم نسب است و در این دو رشته سمت پیشوایی دارد. وي در سال 146 درگذشت » : میگوید
3. ابو جعفر محمد بن حسن رواسی، ابو ساره، لغوي کوفی (متوفاي 170 )؛ از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السّلام که شرح
نیز آمد. « معانی القرآن » حال او به عنوان دومین نگارنده کتاب
4. أبو فید مورّج بن عمرو نحوي سدوسی بصري (متوفاي 174 )؛ از پیشگامان اصحاب خلیل بن احمد فراهیدي است. کتابی با ارزش
قاضی یحیی بن أکثم، درباره موثّقترین و مورد اعتمادترین اصحاب » : در غریب القرآن نوشته است. ابو الحسن اخفش میگوید
خلیل که بر همه تقدّم دارد و میتوان بر علم و دانش او تکیه ( 1) گفته عبد اللّه بن عباس است.
. 2) ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج 4، ص 309 ، شماره 634 )
ص: 543
«1» .«! کرد از من جویا شد؛ گفتم: نضر بن شمیل، سیبویه و مؤرّج سدوسی
5. علی بن حمزه کسائی (متوفاي 182 )؛ أبرمرد ادبیات جهان عرب و مفسر توانمند.
.( 6. نضرب بن شمیل (متوفاي 203
.( 7. قطرب، محمد بن مستنیر (متوفاي 206
.( 8. فراء، یحیی بن زیاد (متوفاي 207
.( 9. ابو عبیده، معمر بن مثنّی (متوفاي 210
.( 10 . ابو الحسن اخفش، سعید بن مسعده (متوفاي 216
.( 11 . ابو سعید، عبد الملک بن قریب اصمعی بصري (متوفاي 216
.( 12 . ابو عبید، قاسم بن سلام (متوفاي 224
.( 13 . ابوبکر، محمد بن حسن (ابن درید) ازدي قحطانی (متوفاي 231
.( 14 . ابو عثمان، بکر بن محمد مازنی بصري (متوفاي 248
بهترین کتاب در این زمینه « تأویل مشکل القرآن » 15 . ابو محمد عبد اللّه بن مسلم (ابن قتیبه) دینوري (متوفاي 276 ). کتاب وي به نام
شناخته شده است که از مراجعه به ابواب مختلف و عناوین متنوع مطرح شده در آن بخوبی به دست میآید و در جاي خود از آن،
یاد خواهیم کرد.
کار بر این منوال ادامه یافت؛ چنانکه در طی سدههاي پی در پی، دانشمندان و فرهیختگان، هر یک به اندازه توان علمی خود، در
«2» . این رشته قلمفرسایی کردهاند و آثار گرانبهایی از خود به یادگار گذاشتهاند
است و کتابهاي ابو عبیده و قطرب « معانی القرآن » نکته قابل تذکّر در اینجا آن است که عنوان کتابهاي اخفش و کسائی و فرّاء
دارند. این سه عنوان، از یک معنون حکایت دارند و ( 1) به روایت ابن « غریب القرآن » است؛ و کتابهاي دیگر، عنوان « مجاز القرآن »
. خلکان، ج 5، ص 304 ، شماره 745
ر. ك: الاتقان، ج 2، ص 3. برخی تا .« در این زمینه افراد بیشماري دست به تألیف زدهاند » : 2) جلال الدین سیوطی میگوید )
سیصد و شصت و سه تألیف را بر شمردهاند و اظهار کردهاند که سعی بر استیعاب کامل نبوده است. ر. ك: مقدمه غریب القرآن
صفحه 355 از 392
.95 - منسوب به زید شهید، به قلم علامه حسینی جلالی، ص 63
ص: 544
هر سه اسم یک مسمّی هستند که در اصطلاح پیشینیان به کار میرفته است؛ ولی برخی از پژوهشگران متأخّر گمان کردهاند که
«1» . درباره بلاغت قرآن است نه تفسیر لغوي؛ و این اشتباه کم و بیش رواج یافته است « مجاز القرآن » عنوان
منسوب به شهید بزرگوار، زید بن علی بن الحسین علیهم « تفسیر غریب القرآن » ، کهنترین کتاب که در این زمینه در دسترس است
( السّلام است که در سال 122 به شهادت رسید. این کتاب، به روایت شیخ ابو جعفر، محمد بن منصور بن یزید مقري (متوفاي 240
که از پیشوایان زید به شمار میرود، از علی بن احمد بن الحسین، معروف به أکوع، از عطاء بن سائب ثقفی کوفی، از ابو خالد
عمرو بن خالد واسطی از امام شهید زید بن علی بن الحسین علیهم السّلام است؛ و این سند در سراسر کتاب تکرار میشود.
از لابهلاي تفسیر به دست میآید که مجموعه گفتارهاي تفسیري و ترجمه کلمات و واژههاي قرآنی است که از طریق روایت،
«2» . گردآوري شده؛ و اینکه عمرو بن خالد، خود یا کس دیگري متصدّي جمع و تنظیم گفتههاي زید گردیده است
به هر تقدیر، تفسیري است لغوي، در کمال ایجاز و اختصار و در عین حال پرفائده و پربار که از دانشی عمیق و ذوقی لطیف
حکایت دارد که پژوهندگان قرآن از آن بینیاز نیستند. در این کتاب، تفسیر و تبیین لغات مشکل به ترتیب آیات و سور آورده شده
که شاید براي مراجعه کننده سهل التناولتر باشد.
این مجموعه نفیس، اخیرا با تحقیقی دقیق و با همّت والا و دست تواناي فاضل محترم سید محمد جواد جلالی آماده و به زیور طبق
آراسته گردید.
بهترین کتاب که در آن، در زمینه برداشتن پوشش از مبهمات قرآن و حلّ مشکلات آیات کوشش شده و در آن، تبیین و تأویل هر
نوشته علّامه خبیر و ناقد بصیر، ابو محمد عبد اللّه بن مسلم « تأویل مشکل القرآن » کدام درست و به جاي خود آمده است، کتاب
(ابن قتیبه) دینوري مروزي (متوفاي 276 ) است.
وي در این کتاب، به طور فراگیر، پیرامون انواع متشابهات در قرآن سخن گفته و شرح و بسط آن را به کمال رسانده است. از
ابن قتیبه، نوشته احمد صقر. « تفسیر غریب القرآن » شبههافکنان در قرآن سخن گفته، دعوي ( 1) ر. ك: مقدمه کتاب
. 2) ر. ك: اولین صفحه از تفسیر سوره حمد، پاورقی شماره 2، ص 119 )
ص: 545
تناقض و اختلاف، تکرار و گمان زیادتی لفظ و برداشتهاي مخالف ظاهر نصّ و نیز دعوي درهم ریختگی نظم و مخالفت با قواعد
لغت را یک به یک توضیح و دفع نموده است. همچنین از اشباه و نظایر در معانی الفاظ قرآن سخن گفته و درباره حروف و معانی
آن و مانند آنها در افعال و استعمال حروف به جاي یکدیگر؛ و در پایان، از نکات مشکل و مبهم وارد شده در قرآن- به طور
مستوفی- سخن گفته است.
کتابی است نفیس و یگانه در فنّ خود که پیش از آن نظیري نداشته و بعد از آن جایگزینی براي آن نیامده است.
این کتاب، تنها درباره حلّ مشکل و دفع شبهه از قرآن است؛ لذا ابن قتیبه، کتاب مستقل دیگري که مخصوص تفسیر غریب القرآن
باشد، به عنوان مکمّل این کتاب به رشته تحریر در آورد.
ابن قتیبه، در حقیقت، بخشی از تفسیر است که به تبیین و شرح آیات مشکله قرآن پرداخته و جنبه « تفسیر غریب القرآن » کتاب
این بخش را جدا و با عنوانی مستقل آورده ،« تأویل مشکل القرآن » تکمیلی کتاب نخستین او را دارد و براي حجیم نشدن کتاب
است.
ابن قتیبه، در مقدمه، به همین نکته اشاره میکند و هدف خود را در این کتاب، اختصار و تکمیل و توضیح- همراه با ایجاز- بیان
صفحه 356 از 392
این کتاب، از نوشتههاي مفسّران و لغتنویسان آگاه برگرفته شده است و هیچگاه از روش آنان فراتر نرفته و » : کرده، چنین میگوید
از خود- جز آنچه گفتهاند- چیزي در آن نیاوردهایم؛ تنها در بیان اقوال، بهترین را برگزیدهایم و آنچه را که با ظاهر تعبیر قرآن
سازگارتر است آوردهایم و از اقوال ناهمگون و بیاساس که روشن نیست گویندگان آنها اشتباه رفتهاند یا ناقلان آنها دوري
.«! جستهایم
و در آن، 26 واژه را تفسیر کرده « اشتقاق أسماء اللّه و صفاته و إظهار معانیها » در این کتاب، ابتدا بابی منعقد کرده است با عنوان
است و به دنبال آن در باب دیگري درباره واژههاي مشکل و تکراري در قرآن سخن گفته و 40 واژه را آورده است.
سپس به شرح و تبیین واژههاي مشکل قرآن، بر حسب ترتیب آیات و سورهها
ص: 546
منسوب به زید شهید رفتار شده است؛ و شاید براي مراجعه و یافتن معانی « تفسیر غریب القرآن » پرداخته است؛ همان گونه که در
واژههاي مورد نظرشان آسانتر باشد؛ زیرا براي کسانی که در تفسیر قرآن، سوره به سوره و آیه به آیه پیش میروند- در موقع لزوم-
دسترسی به معانی واژههاي مشکل مورد نظر آسانتر است.
روي هم رفته، این کتاب، از بهترین کتابها در تفسیر غریب القرآن و کتابی شناخته شده است که نظم و ترتیب را در کنار اختصار و
ایجاز رعایت کرده است. یکی از غنیترین منابع تفسیري لغوي به شمار میآید که امثال طبري و قرطبی و رازي بر آن تکیه
فرّاء، بیشترین بهره را گرفته است؛ تا آنجا « معانی القرآن » ابو عبیده و « اعجاز القرآن » کردهاند؛ گرچه مؤلف آن نیز، خود از کتاب
که گاه، نکاتی را با همان لفظ و عبارت آورده است؛ ولی به گونهاي که دانشمندي صاحبنظر بر میگزیند؛ که میداند چه را
برگیرد و چه را دور بریزد.
نوشته ابو القاسم حسین بن محمد، معروف به راغب اصفهانی ،« مفردات » شیواترین و کاملترین کتاب در تفسیر غریب القرآن، کتاب
(متوفاي 502 ) است. این کتاب، اولین کتابی است که در آن، باب اجتهاد در لغت باز شده و در فهم و استنباط معانی لغات و
کلمات، اعمال نظر شده است و چه زیبا و شیوا اعمال نظر شده است! این کتاب، از توانمندي والایی در واژهشناسی و مفهوم یابی
برخوردار است و در کنار قرآن، پدیدهاي اعجازآفرین و اعجاببرانگیز شناخته شده است.
ابو الفضل حبیش بن ابراهیم تفلیسی- از دانشمندان قرن ششم- نوشتار لطیفی دارد که در آن، وجوه معانی واژههاي قرآنی را بیان
داشته و با زبان فارسی، براي مردم خود خدمتی شایسته انجام داده است. این کتاب، با همّت و تحقیق استاد مهدي محقّق- بزرگمرد
«1» . سختکوش- آماده شد و چاپ و انتشار یافت
« تفسیر غریب القرآن » جامعترین کتابی که اخیرا ظهور یافت و به طور فراگیر، تمامی الفاظ غریبه قرآن را در بر گرفته است، کتاب
نوشته فقیه مفسر و ادیب توانا، شیخ فخر الدین طریحی نجفی (متوفاي 1085 ) است. کتابی است جامع و کامل، با قلمی متین و رسا
،1355 ، که نگارش آن در سال 1051 پایان یافته و در سال 1372 با تحقیق استاد ( 1) از طرف بنیاد قرآن تهران در سالهاي 1340
1359 و 1360 ش به چاپ رسید.
ص: 547
محمد کاظم طریحی در نجف اشرف به زیور طبع آراسته گردید.
تفاسیر متشابهات القرآن
اشاره
صفحه 357 از 392
آیات متشابه قرآن، از بحثانگیزترین مسائل قرآنی است که به گونه تفسیر موضوعی، از دیرباز تاکنون مورد عنایت علما و
ردّ » ،« تأویل متشابه القرآن » ،« تأویل مشکل القرآن » : دانشمندان بوده و آثار فراوانی در این زمینه نوشته شده است که با عنوانهاي
و مانند آن مطرح گردیده و در این بعد از « سؤال و جواب پیرامون شبهات قرآنی » ،« پرتوي بر متشبهات قرآن » ،« المطاعن عن القرآن
تفسیر قرآن، تحقیقاتی انجام گرفته است و بدین جهت آنها را به دنبال تفاسیر لغوي، آوردیم که برخی از شبهات در رابطه با مسائل
لغوي و ادبی است و بخش بزرگی از شبهات را همین بعد تشکیل میدهد.
اکنون مهمترین آنها را معرّفی میکنیم:
1. متشابه القرآن
نوشته قاضی عبد الجبار همدانی معتزلی (متوفاي 415 ) از سران برجسته و بلندآوازه فرقه معتزله و صاحب قلم و نظر در رشتههاي
متنوع علوم اسلامی و برازنده در مسائل کلامی، به شیوه مکتب اعتزال. او در روستاي اسدآباد، در حومه شهر همدان زاده شد؛ براي
تکمیل تحصیل رهسپار بصره گردید و پس از مدتی سرآمد عصر خود شد. با آنکه بر مذهب اهل سنّت بود، مورد عنایت خاص
صاحب بن عبّاد- در دوران حکومت آل بویه- بود. ابن عبّاد- با آنکه بر آن بود مناصب عالیه دولت را جز به فرهیختگان دانشمند
نسپارد- ریاست قضاوت در ري و قزوین را بدو سپرد و او را به سبب راستگویی و عدالتپروري شایسته دید تا در دولتی که بر
مکتب تشیّع و قول به عدل نهاده شده، مورد اعتماد خود قرار دهد.
است که یک موسوعه کلامی « المغنی » او در رشتههاي مختلف بویژه در رشته کلام آثار بسیار دارد که مهمترین آنها کتاب
را درباره مواردي از آن کتاب که دیدگاه مکتب تشیع با « الشافی » گستردهاي محسوب میشود. سید مرتضی علم الهدي، کتاب
ص: 548
دیدگاه معتزله اختلاف دارد نوشته است.
است که آن را به سبکی فشرده ولی فراگیر، راجع به مبانی اهل اعتزال و قول به عدل نوشته « شرح اصول خمسه » کتاب دیگر وي
است و کتابی است کاملا ارزنده.
است که در آن، برحسب ترتیب سورهها، شبهات و جواب « متشابهات القرآن » یکی از بهترین نوشتههاي قرآنی- کلامی وي کتاب
آنها را آورده است.
ویژگی این کتاب در آن است که در مورد هر آیه، نخست شبهات مخالفان را مطرح میکند و آنها را با استناد به عقل و نقل رد
میکند. سپس به دلالت آیه بر مذهب اهل حقّ میپردازد. او در این خصوص، راه میانه را برگزیده است؛ نه تند رفته و نه به کندي
گراییده است؛ با لحنی متین و دلایلی استوار و با کمال انصاف، مطالب را- اعم از موافق یا مخالف- مورد نقد و بررسی قرار داده
است.
البته هدف وي بیشتر، بحث در خصوص شبهات کلامی است و بدین جهت جنبه مکتبی به خود گرفته است و در عین حال، بسیار
سودمند است و مباحث سرشار از دقّت و ظرافت فراوانی در بر دارد و در این مورد، میتوان آن را از بهترینها شمرد.
این کتاب، در دو جلد، با تحقیق دکتر عدنان محمد زرزور، استاد دانشگاه دمشق به وسیله انتشارات دار النصر مصر (قاهره) به چاپ
رسید.
2. تنزیه القرآن عن المطاعن
صفحه 358 از 392
کتاب دیگر قاضی عبد الجبار همدانی است که نویسنده در آن، به ردّ شبهات پیرامون قرآن پرداخته و به طور فراگیري، همه گونه
شبهات ادبی، لفظی و معنوياي را که طرح کردهاند یا احتمال میرود طرح کنند بررسی میکند و با قلمی نیرومند و قدمی استوار،
سوره به سوره را تا آخر بررسی کرده است؛ این کتاب، از کتابهاي ارزنده علمی به شمار میرود؛ که به وسیله دار النهضۀ الحدیثه
در بیروت لبنان چاپ شده است.
ص: 549
3. متشابه القرآن و مختلفه
تألیف رشید الدین ابو جعفر محمد بن علی (ابن شهر آشوب) سروري مازندرانی (متوفاي 588 )؛ ابن شهر آشوب، یکی از سرآمدان
علمی عصر خویش و فرزانهاي درخشنده و دانشمندي پرآوازه است که تصانیف و تآلیف بسیاري در رشتههاي متنوع علوم اسلامی
پدید آورده است؛ و علّامهاي خبیر و ناقدي بصیر در ابعاد مختلف دین به شمار میرود.
او فخر الشیعه، مروّج الشریعه، محیی آثار در مناقب، ناقد اخبار در مثالب، بحر متلاطم زخّار » : محدّث قمی درباره او میگوید
(دریاي موّاج سرشار)، کسی که هرگز هماوردي ندارد و شیخ مشایخ امامیّه است. صفدي میگوید: او هنوز هشت ساله نبود که
بیشتر قرآن را از برداشت. از هر کوي و برزن و هر دیار و شهرستان، قصد او میکردند؛ در علم قرآن و غریب الفاظ و نحو و أدب
از همه پیشی داشت؛ از این گذشته، خوش رخسار، نیکو محاسن، شیرین سخن و نغز گفتار بود و با این اوصاف بر منبر وعظ و
بر او « المقتفی باللّه » ارشاد مینشست و گروه انبوهی را به سوي خود جذب میکرد. روزي بر همین حال، در بغداد، خلیفه عباسی
گذشت و با دیدن او و شنیدن سخن او شیفته او گردید و دستور داد خلعت شاهانه به او بخشند. او صد سال زیست و پاك زیست؛
همواره در خشوع و عبادت وقت گذراند و همیشه با طهارت بود. عاقبت در شهر حلب بدرود حیات گفت؛ و مرقد او در دامنه کوه
«1» .« جوشن- بیرون شهر- تاکنون مزار شیفتگان اولیاي الهی بوده و هست
کتاب او در متشابهات القرآن، از بهترین نوشتهها در این زمینه است که کتابی جامع، کامل، رسا، شیوا، استوار و متین است. در این
کتاب روشی بدیع دنبال شده است؛ نویسنده، در آن، مباحث را از مسأله توحید آغاز کرده و به ترتیب طبیعی پیش رفته است.
صفات ذات و صفات فعل، صفات جمال و جلال؛ عالم ذرّ، قلب و روح و عقل، قضا و قدر، سعادت و شقاوت، مسأله نبوّت و
عصمت، تاریخ انبیا، وحی و اعجاز قرآن، محکم و متشابه، مسأله خلافت و تکلیف، ملک، جن و شیاطین، مسأله امامت و ولایت؛
. سپس اصول فقه و احکام، شرایع و ادیان، مسأله ( 1) الکنی و الالقاب، ج 1، ص 332 و 333
ص: 550
نسخ؛ استثناء و شرط، حقیقت و مجاز، کنایه، استعاره، تمثیل و دیگر مسائل ادبی و لغوي که با ترتیبی کاملا طبیعی و منسجم،
دستیافتنی و زودیافت انجام گرفته که از ذوقی لطیف و مهارتی ظریف حکایت دارد و ابتکار و خلّاقیّت ذهن سرشار مؤلف را
میرساند. خداوند، پاداش نیکوش دهد.
علّامه بغداد، سید هبۀ الدین شهرستانی، مقدمهاي عالمانه بر این کتاب نوشته است که تقریظی افتخارآمیز به شمار میآید. این کتاب
به کوشش انتشارات بیدار به زیور طبع آراسته گردیده است.
4. أسئلۀ القرآن المجید و أجوبتها من غرائب آي التنزیل
بیش از هزار و دویست پرسش و پاسخ در رابطه با آیات مشکل قرآن است که علّامه ادیب زین الدین محمد بن ابی بکر رازي
صفحه 359 از 392
(متوفاي 666 ) آن را نوشته است؛ کتابی است ارزنده و حاوي مطالبی است که در فهم معانی قرآن و حلّ مشکلات آن کارساز
است. مؤلّف با توانایی علمی خود توانسته است بیشتر شبهات مطرح شده درباره مفاهیم قرآنی را نقد و بررسی کند و به فراخور
حال، جوابهاي روشن و قابل پسند آماده کند. سعی او در این خصوص قابل تقدیر است و از توانایی او در این زمینه حکایت دارد.
او در زمینههاي مختلف، تألیفات ارزندهاي دارد؛ از جمله:
1. الذهب الإبریز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ 2. روضۀ الفصاحۀ فی علم البیان و البلاغۀ؛ 3. مختار الصحاح فی اللغۀ؛ 4. شرح مقامات
الحریري؛ 5. تحفۀ الملوك فی احکام العبادات، مشتمل بر ده باب؛ 6. حدائق الحقائق فی المواعظ و الآداب؛ 7. نموذج جلیل فی
أسئلۀ و أجوبۀ من غرائب آي التنزیل (همین کتاب).
این کتاب با تحقیق و تصحیح استاد ابراهیم عطوه عوض (مدّرس در الأزهر) در مصر چاپ و انتشار یافت و سپس با مقدمهاي از
فاضل محترم محمد علی انصاري
ص: 551
قمی، در قم تجدید چاپ گردید.
5. أضواء علی المتشابهات
حاوي هزار و ششصد پرسش و پاسخ درباره آیات متشابه و نوشته علّامه استاد شیخ خلیل یاسین، از علماي سختکوش معاصر لبنان
است. بر حسب ترتیب سورهها تنظیم یافته و از دانشی گسترده و بینش عمیق نویسنده که اثري ارزنده و قابل ستایش عرضه کرده
است حکایت دارد.
خلیل یاسین در طرح هر سؤال دقّت کرده و در پاسخ آن نهایت کوشش را به عمل آورده است تا دقیقترین و متینترین جوابها را
آماده سازد و بحق، در این راه موفّق بوده است.
همچنین توانسته است با آگاهی کاملی که از مکتب اهل بیت داشته است و در پرتو همان نور ساطع، مباحث خود را عرضه کند و از
هرگونه گمراهی و کجی در امان باشد.
این کتاب در عصر حاضر، از بهترین نوشتهها در زمینه حلّ متشابهات قرآن به شمار میرود و براي پژوهندگان راه قرآن، وسیله
کارسازي است.
این کتاب ارزشمند در سال 1388 در بیروت به چاپ رسید و اکنون در دسترس همگان است.
6. تفسیر آیات مشکله قرآن
است که مجموعه بحثهاي علامه محقق، استاد جعفر سبحانی در این زمینه است « تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن » ، نام کامل کتاب
و با قلم شیواي سید هادي خسروشاهی تنظیم و نگارش یافته است.
1330 ش) - این کتاب، بر اثر تندرویهاي برخی از مدّعیان روشنفکري عصر اخیر به وجود آمد. در تبریز (در حدود سالهاي 1340
نوشت و انتشار داد و ادعا کرد که پرده از روي برخی آیات « تفسیر آیات مشکله قرآن » کتابی به نام « یوسف شعار » شخصی به نام
مشکل قرآن برداشته است؛ و مقصود وي تخطئه نظریات مفسّران
ص: 552
در خصوص برخی آیات بود که به نظر نویسنده یاد شده خوشایند نبوده است؛ البته پایین بودن سطح معلومات و اندك بودن
صفحه 360 از 392
بضاعت علمی وي، عامل اساسی این اقدام جسورانه بوده که قرآن را طبق نظریات شخصی تأویل و تفسیر به رأي نماید. از این
جهت، از استاد علامه جعفر سبحانی خواسته شد تا مواضع اشتباه وي را روشن سازد؛ انحرافاتی را که در آن کتاب رخ داده آشکار
نماید و وجه صحیح تفسیر یا تأویل آیات مورد بحث را بیان کند. استاد سبحانی، به حکم وظیفه به این درخواست پاسخ مثبت داد و
کتاب حاضر، اثر ارزندهاي است که در این برخورد قاطعانه به وجود آمد و از بسیاري انحرافات پیرامون آیات قرآنی پرده برداشت.
آقاي یوسف شعار در نوشتار خود، کوشیده که عصمت انبیا را زیر سؤال ببرد و نیز مسأله ولایت کبري و اجر رسالت را اساسا منتفی
بداند و در کمال و خاتمیت دین اسلام و برخی از احکام شریعت تشکیک نماید؛ مسائلی چون معاد، شفاعت، توسّل و غیره را به
گونهاي انحرافی تفسیر کند و براي تشکیکات خود از آیات متشابه استفاده و به آنها استناد کرده است.
استاد سبحانی، با قلمی متین و قدمی استوار در دفاع از حریم قدس قرآن برخاسته و آنچه را شایسته و بایسته است، بر اساس دانشی
مستحکم، بیان و مستدل ساخته است؛ خداوند سایه پرفیض ایشان را مستدام بدارد.
این کتاب، پیاپی به چاپ رسیده و مورد استقبال همگان قرار گرفته است.
7. یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ
تفسیر » عنوان کتاب ارزشمندي است که زیر نظر استاد علّامه ناصر مکارم شیرازي- با همّت گروهی از فضلاي حوزه علمیه قم- از
برگرفته شده است. « نمونه
این مسائل عبارتند از مباحث خداشناسی، صفات جمال و جلال، نبوّت عامّه، تنزیه انبیا، قرآن، مسأله تحریف، اعجاز، احکام و
تشابه، مسأله امامت و ولایت، معاد و شبهات مربوط، عالم برزخ، تجسّم اعمال، شفاعت، فلسفه احکام، زن از دیدگاه اسلام و قرآن،
هدف از آفرینش، اسلام و ایمان، سعادت و شقاوت، فرشتهها و پریان، رجعت، جبر و اختیار، قضا و قدر، نسخ در احکام و مسائل
گوناگونی از این
ص: 553
قبیل.
بدیهی است، طرح سؤالات انحرافی به منظور تخریب اعتقادات و » : استاد مکارم شیرازي، خود درباره این کتاب چنین میگوید
افکار یا ایجاد تشویش و تزلزل در افکار عمومی، در واقع سؤال نیست؛ بلکه برنامههایی مخرّب و غیر انسانی است، در لباس سؤال؛
و از آنجا که قرآن مجید دائرة المعارف بزرگی درباره معارف الهی و مسائل انسانی است، در جاي جاي آن، بتناسب آیات
مختلف، سؤالاتی مطرح است که بسیاري از آنها در تفاسیر پیشین محلّ ابتلا نبوده و بیجواب مانده است.
هنگام تدوین تفسیر نمونه، سعی بر آن بود که این سؤالات- به ویژه آنچه مربوط به مسائل روز است- مطرح گردد و به طور دقیق
با همّت آقاي حسینی و جمعی ،« پیام قرآن » پاسخ داده شود و این کار، با گردآوري 180 سؤال و پاسخ از 27 جلد تفسیر و 10 جلد
حقیقتا کاري شایسته و ستودنی است! ؛« از فضلاي حوزه انجام گرفت
8. نکتههایی از قرآن مجید
نوشته دانشمند و خطیب فرزانه، محمد هادي فخر شیرازي (متوفاي 1373 ش/ 1415 ق) از خطباي فرزانه و نامی معاصر؛ او علم و
عرفان را به هم آمیخته و سبکی بدیع در نوشتار و گفتارش پدید آورده است. همه نوشتههایش- همچون گفتههایش- نغز و اعجاب
آفرین است. سخنوري توانا و نویسندهاي نیرومند است؛ با قلمی شیوا و بیانی رسا در عرصه وعظ و ارشاد و هدایت مردم، گام نهاده
صفحه 361 از 392
است؛ آثار گرانبهایی نیز از خود به یادگار گذاشته است؛ از جمله آثار قرآنی ارزنده وي، کتابی است در بیش از 800 صفحه که
مطرح کرده و « چرا و چرا » : در آن، به تبیین و تفسیر نکتههاي علمی، عرفانی، ادبی و تاریخی قرآن پرداخته و نکتههایی را به صورت
جوابهایی کافی و شافی در پی آنها آورده است.
این خطیب و نویسنده عالیقدر، ذوقی شاعرانه و طبعی لطیف دارد که در نوشتار و گفتار، یار نیرومندي براي اوست. هنگامی که از
حروف مقطعه اوایل سورهها سخن میگوید، به این نتیجه میرسد که این حروف، اسرار و رموزي است میان عاشق و معشوق (خدا
و رسول) که دیگري را بدان دستیابی نیست. آنگاه از
ص: 554
شیخ عطار، چنین شاهد میآورد: « منطق الطیر »
غلامی با طبق میرفت خاموش طبق را سر بپوشیده به سرپوش
یکی گفتش: چه داري بر طبق تو؟ مکن با من کژي، برگو بحق تو
جوابش گفت: کاي سرگشته خاموش چرا پوشیدهاند این را به سرپوش؟!
ز روي عقل اگر بایستی این راز که تو دانستئی، بودي سرش باز
نوشتن این کتاب، در سال 1398 ق/ 1356 ش به پایان رسید و در چاپخانه مصطفوي شیراز چاپ گردید.
9. المحکم و المتشابه فی القرآن
آمده و در آن، بیش از « التمهید » بحثی گسترده درباره مسأله محکم و متشابه در قرآن، به قلم نگارنده سطور است که در جلد سوم
هزار آیه- در این زمینه- مورد بحث قرار گرفته است.
در آن، از احکام و تشابه و سرّ وجود آیات متشابه در قرآن و انواع اصلی و عرضی آن؛ تأویل و انواع آن و آیا کسی جز خداوند بر
تأویل آیات متشابه واقف است یا نه؟ و سپس از مکتبهاي کلامی حادث در سدههاي نخستین و اینکه چگونه با دست اندازي به
،« رؤیت » آیات قرآن، آنها را از حالت احکام به صورت تشابه در آوردهاند بحث شده است. بدین سبب در آن، از مسائلی همچون
احباط و تکفیر و » ،« سعادت و شقاء » ،« قضا و قدر » ،« استدراج » ،« هدایت و ضلال » ،« اراده » ،« استطاعت » ،« تشبیه » ،« تجسیم » ،« تحیّز »
به تفصیل سخن گفته شده است. ،« تنزیه انبیا » و « عصمت » و در نهایت، مسأله « موازنه
روشن است که این گونه مباحث، تنها جنبه کلامی دارد؛ لذا نگارنده، مجلد دیگري را (ج 7) براي پاسخ به شبهات دیگر اختصاص
داده است که در اینجا به آنها اشاره میشود:
ص: 555
10 . النهج القویم فی الدفاع عن قدسیّۀ القرآن الکریم
فراهم آمده و شبهه افکنیهاي کهن و نوظهور را پاسخ داده است، شبهههایی- در « التمهید » عنوان سلسله بحثهایی که در جلد هفتم
ابعاد مختلف ادبی، علمی، تاریخی، ساختاري، لفظی و معنوي- که امروز بیش از دیروز و در قالبی نو مطرح است.
این شبهات تا دیروز، کم حجم و در لابهلاي کتابها خزیده بود و احیانا در نشستهاي مناظره میان دانشمندان و صاحبنظران دست به
دست میشد و کمتر به بازار و خیابان و دبستان و دبیرستان رخنه میکرد؛ بر خلاف امروز که در رسانههاي همگانی نوشتاري و
گفتاري، در کوي و برزن و اماکن عمومی و در سطحی گسترده و قابل فهم براي همه مطرح میگردد.
صفحه 362 از 392
از این رو، ضرورت دفاع از حریم اسلام و قرآن ایجاب میکرد تا به حکم وظیفه، در حدّ توان به دفع و رفع آن همّت کنیم و همان
گونه که دشمن آگاهانه حمله را آغاز کرده و در همان پهنه جدال و با ابزاري متناسبتر و نیرومندتر و آگاهانهتر با او به مقابله
برخیزیم و مجال رخنه به او ندهیم و اگر نفوذ کرد؛ او را برانیم.
در این بحثهاي دفاعی، مدّعی آن نیستیم که حرف آخر را زدهایم و حربه کارساز نهایی را به کار بردهایم؛ بلکه این بحثها، سرآغاز
حرکتی نوین است که فرجام آن با همفکري و یاري صاحبنظران فرزانه که هیچگاه از هر گونه همکاري و مددرسانی دریغ
نورزیدهاند امکانپذیر است؛ و باید براي این هماهنگی در رسیدن به هدف مشترك، خداوند را بینهایت سپاس گفت. و ما التوفیق
إلّا باللّه.
ص: